Okres krzyżacki (XIII w. – XV w.) cz. 1

   W roku 1230, w momencie przejmowania Ziemi Chełmińskiej przez Krzyżaków na jej terytorium znajdowało się ponad 200 osad zamieszkiwanych przez około 30 000 ludności[1]. Na początku lat

Herb krzyżacki

trzydziestych po usunięciu okupujących chwilowo te obszary Prusów, Zakon Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie rozpoczął akcję osiedleńczą, polegającą wstępnie na umacnianiu istniejących grodów, aż po pierwsze lata XIV wieku, uznawane jako rozwój osadnictwa na Wysoczyźnie Chełmińskiej. Znaczną przewagę w tym procesie miały osady wiejskie, a w dużo mniejszym stopniu było to tworzenie nowych miast. Głównym czynnikiem mającym na to wpływ, był większy napływ ludności wiejskiej z terenów Niemiec czy Holandii.

   Do końca XIII wieku Zakon podjął próbę kolonizacji obszarów wzdłuż rzeki Osy, zakładając 12 wsi z ramienia Zakonu, wieś rycerską, a na pozostałym obszarze Ziemi Chełmińskiej łącznie ponad 100 wsi[2]. W tym działaniu należy więc dopatrywać się założenia do dziś istniejącej miejscowości Wałycz, przy czym ustalenie konkretnej daty stwarza problem, gdyż po dzisiejsze dni nie zachował się żaden dokument lokacyjny sprzed 1300 roku, a najstarsze istniejące dokumenty pochodzą dopiero z 1338 roku. Faktem jest, że pod koniec trzynastego stulecia Krzyżacy sprowadzili z Marchii osadników niemieckich, którzy osiedli na terenach znajdujących się w odległości 4 km na wschód od Wąbrzeźna, nadając swojej osadzie nazwę Wallitsch[3]. Z literatury dowiedzieć się możemy jak zagospodarowywane były takie wsie. Wallitsch prawdopodobnie liczył wówczas maksymalnie 15 sadyb, na którą średnio przypadało 4-5 osób. Kolonizowanie wsi odbywało się przy udziale napływowej ludności niemieckiej w oparciu również o ludność miejscową. Biorąc pod uwagę średnie obliczenia dla wsi Ziemi Chełmińskiej prowadzone przez Jana Paradowskiego, powierzchnia miejscowości najprawdopodobniej nie przekraczała 40 łanów. Zaraz po utworzeniu wsi wybudowany został kościół drewniany będący filią parafii w Niedźwiedziu lub jak niektóre źródła podają – kapliczka. Dzisiaj jak podają źródła bibliograficzne, miejsce ówczesnego kościoła upamiętnia krzyż w centrum wsi.

Wizualizacja kościółka w Wałyczu (rys. A. Tomaszewska)

   W wyniku ustroju terytorialnego wprowadzonego przez Krzyżaków, podstawową jednostką administracyjną była komturia, składająca się z grodu i podległego mu okręgu grodowego. Władzę sprawował komtur mianowany z ramienia Wielkiego Mistrza lub Mistrza Krajowego, którym do początków XIV wieku na Ziemi Chełmińskiej był Henryk von Merwitz. Niższą rangę obejmowały trzy wójtostwa, lipienickie, bratiańskie i rogozieńskie. Wieś Wałycz administrowana była przez wójtostwo lipinieckie.

Konrad Sack na herbie

   Zasiedlając zdobyczne ziemie przybyszami z Niemiec, Zakon Krzyżacki starał się stworzyć najdogodniejsze warunki prawne, nakłaniające kolonizatorów do osiedlania się na nowych terenach. Ze względu na przybyszów Zakon stworzył nowe prawo które otrzymało nazwę chełmińskiego od ziemi, na której było nadane[4]. Nie jest znana konkretna data kiedy to, mistrz krajowy Konrad Sack lokował utworzoną wcześniej miejscowość Walitsch właśnie na prawie chełmińskim. Przypuszczalnie było to gdzieś w latach 1302-1306, ponieważ sam dokument nie zachował się do dzisiejszych czasów.

   U podstaw prawa chełmińskiego leżało używane w Magdeburgu prawo saskie, zmienione na korzyść osadników. Charakteryzowało się ono wzorem prawa flamandzkiego, nowatorskim wprowadzeniem dziedziczenia na równi kobiet i mężczyzn, co w praktyce odrzucało feudalne upośledzenie kobiet. Dodatkowo wzorem węgierskim pozwolono polować na wszelkiego rodzaju zwierzynę leśną, z wyjątkiem bobrów, a za wyprawy podejmowane za granice państwa obiecano żołd. Rycerstwo w zamian za służbę, dostawało w posiadanie ziemie podlegające, na znak uznania zwierzchności niewielkiemu czynszowi[5]. W tamtych czasach prawo chełmińskie było bardzo dogodne i dotyczyło zarówno osadników niemieckich, co wiązało się z zachęceniem ich do kolonizowania nowych ziem oraz mieszkającej tu ludności polskiej. Stosunkowo niezłe warunki bytowe ludności pochodzenia polskiego na terenie Ziemi Chełmińskiej doprowadziły do potocznego używania nazw miejscowości w języku polskim, obok nazw niemieckojęzycznych. Całkiem prawdopodobnym efektem tego jest spolszczenie nazwy Wallitsch na Walicz lub Walycz (Walyc) i równorzędne funkcjonowanie obu tych nazw. Oczywiście w dokumentach krzyżackich urzędową nazwą była wciąż nazwa łacińska.

   W praktyce lokowanie wsi na prawie chełmińskim przyniosło niezmienne korzyści, które odczuwalne są również w rozwoju osadniczym Wałycza. Powierzchnia miejscowości wzrosła do około 50 łanów chełmińskich (1 łan chełmiński = 16,8 ha), gdzie każdy kmieć otrzymał do gospodarowania 2-3 łany. Dział sołtysa był najwyższy i według źródeł wynosił jedną dziesiątą ogólnej liczby łanów

Przykład uprawy trójpolowej

całej wsi[6]. W Wałyczu było to więc około 5 łanów. Dodać należy, że w skład powierzchni wchodziły wszystkie grunty. Nowe prawo wprowadziło opłaty pieniężne jako główny typ renty pańszczyźnianej, a gospodarowanie ziemią zaczęło opierać się na trójpolówce. Czynsz pieniężny wynosił 0,5-1 grzywny z łanu oraz kilka kur lub jedną gęś, obok tego chłopi uiszczali Krzyżakom, jako władzy państwowej daninę płużną, wynoszącą korzec żyta oraz pszenicy z jednego pługa (korzec = około 120 kg; pług = 2 łany). Dodatkową opłatą było tzw. „odrobkowe”, czyli prace polowe przy sprzęcie siana lub w okresie żniw wynoszące od 2 do 6 dni i udział w robotach publicznych na wezwanie władz zakonnych[7]. Trójpolówka charakteryzowała się likwidacją rozproszonego układu niwowego pól, które ulegały komasacji. Był to system uprawy ziemi w którym stosowano podział gruntów na trzy części podlegające temu samemu trzyletniemu płodozmianowi, przy czym każda część była kolejno ugorowana, w drugim roku obsiewana oziminą, w trzecim - zbożem jarym. Efektem zmian wprowadzonych przez chełmińskie prawo lokacyjne było przeobrażanie osad wiejskich, poprzez tworzenie dużych gospodarstw kmiecych prowadzące do powstawania wsi kmiecych nazywanych także gburskimi.

Przykład pługu koleśnego używanego w XIII wieku

   Podstawą produkcji rolnej we wsi kmiecej była uprawa zbóż, szczególnie pszenicy, żyta, jęczmienia i owsa oraz hodowla koni i wołów, które służyły jako główna siła robocza w każdym gospodarstwie. Istniała także hodowla trzody chlewnej wypędzanej do lasów na wypas żołędzi, a także drobiu, który służył do uiszczania świadczeń władzy zwierzchniej. Bogatsze gospodarstwa charakteryzowały się stosowaniem ulepszonych narzędzi rolniczych jak np. żelaznym pługiem koleśnym, w biedniejszych nadal w użyciu było radło. Dodatkowo wprowadzono użycie drewnianej brony z żelaznymi zębami oraz sierpa używanego do koszenia zboża. Rozróżnienie majątkowe odzwierciedlało się tutaj w ilości posiadanej ziemi oraz liczby posiadanego bydła i koni[8].

Radło z XIII wieku

   Na podstawie średnich obliczeń stosowanych przez różnych autorów dotyczących zaludnienia całego obszaru Ziemi Chełmińskiej czy też poszczególnych miejscowości w XIV wieku, można przeliczyć przypuszczalny wzrost zaludnienia Wałycza w okresie od powstania do 30-tych lat XIV wieku. W momencie założenia wsi liczba ludności przypuszczalnie wynosiła 60-75 osób i wzrosła najprawdopodobniej do trochę ponad 100 osób[9], zakładając że średnia liczba osób w rodzinie wynosiła 5. Prawie dwukrotny wzrost liczby ludności mógł być prawdopodobny, biorąc pod uwagę fakt wielodzietności rodzin chłopskich, z których wszyscy pomagali w pracy na roli oraz napływ niemieckiej ludności kolonizacyjnej, czy osadników z pobliskich Kujaw, Ziemi Dobrzyńskiej, czy Mazowsza na tereny chełmińskie, spowodowany korzystnymi warunkami lokacyjnymi. Jak więc widać we wstępnej fazie tempo rozwoju wsi było naprawdę wysokie.

---

[1] KOLA A., GRODY ZIEMI CHEŁMIŃSKIEJ W PÓŹNYM ŚREDNIOWIECZU, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace archeologiczne nr.9, Toruń 1991 

[2] BISKUP M., LABUDA G., DZIEJE ZAKONU KRZYŻACKIEGO W PRUSACH, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk, 1988 

[3] SZLACHCIKOWSKI W., „Kronika powiatu wąbrzeskiego 1945-1965”, Wąbrzeźno 1966 

[4] GÓRSKI K., PAŃSTWO KRZYŻACKIE W PRUSACH, Instytut Bałtycki, Gdańsk-Bydgoszcz, 1946  
[5] GÓRSKI K., PAŃSTWO KRZYŻACKIE W PRUSACH, Instytut Bałtycki, Gdańsk-Bydgoszcz, 1946 
[6] BISKUP M., LABUDA G., DZIEJE ZAKONU KRZYŻACKIEGO W PRUSACH, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk, 1988 

[7] BISKUP M., LABUDA G., DZIEJE ZAKONU KRZYŻACKIEGO W PRUSACH, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk, 1988 

[8] BISKUP M., LABUDA G., DZIEJE ZAKONU KRZYŻACKIEGO W PRUSACH, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk, 1988 
[9] Obliczenia własne na podstawie przeliczeń J. Paradowskiego, M. Biskupa.