Okres wczesnośredniowieczny (VI w. – XIII w.)

Gotfryd Ossowski

   Najdawniejsze informacje dotyczące obszaru, jakim są dzisiejsze granice wsi Wałycz, pochodzą z badań archeologicznych prowadzonych na tym terenie od drugiej połowy XIX wieku. Uniknąć chciałem powielania istniejących już publikacji, dotyczących badań archeologicznych na terenach okolic Wąbrzeźna, dlatego skupiłem się na przedstawieniu jedynie tych bezpośrednio związanych z terenami dzisiejszej wsi. Nazwiskiem które warto przytoczyć w tym miejscu jest Gotfryd Ossowski, znany i ceniony w Galicji geolog i archeolog badający tereny Ziemi Chełmińskiej w latach 1876-1878. Badał on groby skrzynkowe z epoki żelaza (od 650 r. p.n.e.), z których jeden znajdował się na terenie Wałycza. Odkrycia dokonano w roku 1877 przy udziale C. Florkowskiego a pochodziło ono z wczesnych okresów epoki żelaza – okresu halsztackiego[1].

   Tereny Wałycza są także kopalnią wiedzy o kulturze wschodniopomorskiej, za sprawą grobów

Naczynia z grobów skrzynkowych w Wałyczu

pochodzących z tego okresu odkrytych najpierw w 1875 roku przy budowie kolei żelaznej, a później  w  1899  oraz  1904  roku. Były to typowe groby ludności kultury wschodniopomorskiej, posiadające w większości przypadków zarys prostokąta o długości około 2 metrów, lecz zdarzały się także 6 metrowe. W grobach znaleziono liczne naczynia i wyroby metalowe, popielnice, kolczyki oraz paciorki. Zabytki z grobów zostały przekazane różnym instytucjom muzealnym w Toruniu, Poznaniu i Gdańsku.

   W późnym okresie lateńskim (od 400 r. p.n.e.) nastąpił rozkwit kultury celtyckiej na całej Ziemi Chełmińskiej, jednak podbicie ich przez Rzymian spowodowało napływ kultury rzymskiej na długie czasy. Dowodem na to jest odnalezienie w lipcu 1879 roku skarbu składającego się z 60 monet z miedzi i brązu z I okresu cesarstwa rzymskiego. Według Kazimierza Górnego i wielu innych badaczy tego obszaru, przez Wąbrzeźno przebiegał boczny trakt handlowy do Morza Bałtyckiego, co wywierało bez wątpienia wpływ na tereny bezpośrednio przylegające do dzisiejszego miasta.

Najkrótsza trasa z Aquili nad Morze Bałtyckie

   W kolejnych wiekach tereny Pomorza, w tym Ziemi Chełmińskiej zamieszkiwali Słowianie, przez pisarzy greckich i rzymskich nazywani  Wenetami lub Wenedami. Tereny te również były szlakiem wędrówki ludów germańskich, w tym głównie Gotów wędrujących ze Skandynawii w kierunku Morza Czarnego. Stałymi mieszkańcami tych terenów były plemiona barbarzyńskie utrzymujące się głównie z rolnictwa i myślistwa.

   W okresie nazywanym przez historyków wczesnym średniowieczem tereny Ziemi Chełmińskiej zamieszkiwali Chełminiacy zaliczani do Kujawiaków, będący ludnością pochodzenia słowiańskiego. Na obszarze całej Ziemi Chełmińskiej pozostawili oni po sobie trwały ślad, jakim było osadnictwo słowiańskie. Badania archeologiczne dowodzą, że już w VII wieku istniały tu osady i grody warowne[2].

   Przeprowadzenie licznych badań powierzchniowych, gdzie wyznacznikiem chronologii osad jest występująca na powierzchni ceramika, doprowadziło do odkrycia między innymi na obszarze dzisiejszej miejscowości Wałycz, śladów dwóch osad wiejskich z IX lub początku X wieku[3]. Były to z całą pewnością osady o charakterze otwartym, o funkcji nieobronnej. Tego typu obiekty budowane były w sąsiedztwie grodzisk, w których ludność wiejska chroniła się w czasie najazdów wrogich plemion i była jedną z podstawowych form zasiedlania terenu w tych czasach. Ludność żyła głównie z rolnictwa i hodowli zwierząt oraz prowadzenia pierwotnej gospodarki łowieckiej i częściowo uprawiania rzemiosła

Przykładowy wyobrażenie wsi Wałycz z okresu X wieku

   Trudno jest udzielić odpowiedzi na pytanie jak długo istniały „wałyckie” osady i jakie nosiły nazwy. Faktem jest jednak, że nie zachowały ciągłości istnienia, aż do „czasów krzyżackich”, kiedy to zostaje wymieniana po raz pierwszy w dokumentach nazwa „Wałycz”. Zbyt duża luka w literaturze dotyczącej osadnictwa Ziemi Chełmińskiej, na temat osady leżącej w lasach obok grodziska „w brzeźnie” oraz rzeczywistość historyczna, jaką były najazdy sąsiednich plemion Pruskich, stają się potwierdzeniem moich słów. Prawdopodobnie w trakcie jednego bądź kilku takich najazdów osady te uległy znacznemu spustoszeniu i zniszczeniu, a pozostała przy życiu ludność trafiła do sąsiednich osad.

   Około roku 990 władca państwa Polan - Mieszko I, oddając swój kraj w opiekę papiestwu, przytoczył dokument „Dagome iudex”, w którym określił granice swojego państwa. Kujawianie wraz z Ziemią Chełmińską znaleźli się w granicach tego państwa. Król Polski Bolesław Chrobry umocnił panowanie na tym terenie, które trwało do czasów testamentu Krzywoustego. Ten podzielił bowiem kraj na dzielnice, które później ulegały rozbiciu na drobne księstewka. W wyniku tego podziału interesujący nas obszar znalazł się w dzielnicy mazowieckiej. Czasy rządów pierwszych Piastów to przede wszystkim wprowadzenie chrześcijaństwa, które znalazło odzwierciedlenie w codziennym życiu mieszkańców. W dziedzinie gospodarki przeważała uprawa wypaleniskowa nad orną, pomimo odkrycia znalezisk w formie radeł i soch umożliwiających uprawę właśnie orną. Literatura dotycząca wieków XI oraz XII nie dostarcza informacji na temat interesującego nas obszaru w bibliografii. 

Ziemia Chełmińska za Piastów

   Wiek XIII to przede wszystkim walka z plemionami Prusów i Jaćwingów, licznie najeżdżających dzisiejsze tereny Pomorza. Ziemia Chełmińska jako przygraniczny teren z Prusami był na tego typu ataki silnie narażona, dlatego funkcjonował tu system obronny polegający na ruchomym obwodzie kierowanym przez wojewodę radzyńskiego - Krystyna z Gozdawów. Zaatakowany gród broniony przez kilku rycerzy wraz ze swą czeladzią, czekał do czasu nadejścia odsieczy z zamku. System ten wydawał się skuteczny do momentu, kiedy w niewyjaśnionych okolicznościach zginął Krystyn. W roku 1222 Ziemia Chełmińska przeszła w ręce biskupa Chrystiana, który otrzymał tu dobra w postaci 11 grodów (w tym Wąbrzeźna) oraz 100 wsi, wydzielając tym samym Ziemię Chełmińską z diecezji płockiej.

   Liczne ataki pogańskich plemion pruskich na tereny Ziemi Chełmińskiej i bezskuteczne wyprawy krzyżowe, oraz przesłanki osobiste Konrada Mazowieckiego, spowodowały sprowadzenie na ten obszar Zakonu Krzyżackiego w 1226 roku. Tereny Ziemi Chełmińskiej zostały nadane Krzyżakom jako lenno, w zamian za pomoc w walce z Prusami. W pierwszej fazie kolonizacji Zakon osiadł w miejscowości Orłowo, koło Inowrocławia po lewej stronie Wisły. Z biegiem czasu sukcesywnie kolonizował tereny Pojezierza Chełmińskiego, wydzierając go z rąk Pruskich, oraz przejmując dobra biskupa Chrystiana podczas jego niewoli u Samborów. Historia Polski sama pokazuje w przyszłości jakie były skutki osiedlenia Zakonu, jednak w aspekcie gospodarczo-osadniczym dla tego terenu były to czasy niewątpliwie pozytywne i owocne. Krzyżacy pozostawili po sobie wiele ciekawych budowli oraz utworzonych przez nich miejscowości.

---

[1] MIKULSKI K. (red.), HISTORIA WĄBRZEŹNA Tom 1, Urząd Miejski, Wąbrzeźno 2005 

[2] BISKUP M (red.), ZIEMIA CHEŁMIŃSKA W PRZESZŁOŚCI, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Popularno-naukowe nr 1, Toruń 1961 

[3] CZAJA R. (red.), HISTORIA GMINY WĄBRZEŹNO Tom 1, Wąbrzeźno 2006