W Prusach Królewskich (XV w. – XVIII w.) cz. 1

   W wyniku zwycięskiej wojny Korony z Zakonem w 1466 roku, Ziemia Chełmińska znalazła się w

Herb województwa chełmińskiego

granicach Królestwa Polskiego, wchodząc w skład Prus Królewskich. Pod względem administracyjnym Prusy Królewskie podzielone zostały na trzy województwa: chełmińskie, malborskie i pomorskie. Wałycz znalazł się powiecie chełmińskim na terenie województwa chełmińskiego, w skład którego weszły Ziemie: Chełmińska oraz Michałowska. Województwo Chełmińskie zajmowało powierzchnię 4654 km² i utrzymało się aż do I rozbioru Polski. Ważną rolę społeczno-gospodarczą w nowym regionie odgrywały klucze dóbr biskupstwa, położone wokół Chełmży, Chełmna oraz Wąbrzeźna[1], który bezpośrednio sąsiadował z wsią Wałycz.
   Pierwsze lata Wałycza w granicach Państwa Polskiego, podobnie jak innych miejscowości na

Województwo Chełmińskie

terenie całej Ziemi Chełmińskiej, nie należą do udanych. Efektem działań wojennych z Krzyżakami, prowadzonych na tym terenie są zrujnowane gospodarstwa ziemskie, praktycznie całkowicie zniszczony kościółek, uszkodzona karczma oraz dość poważne straty demograficzne. Jak wynika z literatury naukowej[2] mniejsze ośrodki wiejskie straciły nawet do 30% ogólnej liczby mieszkańców. Można, więc przypuszczalnie wyliczyć, że liczba ludności Wałycza po roku 1466 spadła do 90-100 osób. Dodatkowo przez kilka następnych lat miasta były okupowane a pobliskie wsie plądrowane przez wojska zaciężne, oczekujące na spłatę żołdu. Wszystkie te czynniki powodowały opóźnianie odbudowy zniszczonych ośrodków mieszkalnych a także destrukcyjnie wpływały na gospodarkę wiejską na terenie całego województwa. Głównie było to osłabianie ich sił wytwórczych, dezorganizacja produkcji rolnej oraz znaczne straty materialne spowodowane rekwirunkami oraz rabunkami[3].
   W związku z włączeniem nowych terenów do Korony, wszystkie ośrodki wiejskie Ziemi Chełmińskiej będące wcześniej własnością Zakonu Krzyżackiego uległy poważnym przeobrażeniom strukturalnym. Przemiany te miały na celu utrzymanie i rozwój gospodarki rolnej na nowo przyłączonych terenach. Wykształciła się własność królewska, szlachecka oraz duchowna, zorganizowana w formie latyfundialnych majątków, a w przypadku Wałycza było to przeobrażenie gburskiej wsi krzyżackiej w wieś królewską a później w folwark. Wiązało się to oczywiście ze zdecydowanym rozwojem gospodarczym oraz demograficznym dla danego ośrodka.
   Do początków XVI wieku na terenie Prus Królewskich dominowała feudalna struktura własności ziemi. Dawne domeny krzyżackie zgromadzone przez Zakon, po inkorporacji Prus, przeszły na własność Króla Polski. Za pomocą odpowiednich przepisów o dziedziczeniu majątków oraz wykorzystania pozycji zwycięzcy i panującego, powstawały królewszczyzny. Królowie z części uzyskanych posiadłości poczynili nadania na rzecz miast oraz kościoła, nadając dodatkowo ziemię szlachcie ze względu na zasługi, na wieczność lub w dziedziczenie[4]. W razie braku bezpośrednich potomków majątki takie przechodziły z powrotem na własność króla. W wyniku takich przekształceń strukturalnych Wałycz stał się własnością królewską, oddawaną początkowo w dzierżawę drobnej szlachcie, później nadawaną dożywotnio, szczególnie zasłużonym dla Królestwa Polskiego i wpływowym dygnitarzom.
   Jeśli chodzi o przestrzenne rozmieszczenie różnych typów własności w obrębie powiatu chełmińskiego, Wałycz znalazł się w dość kuriozalnej sytuacji. Według danych pochodzących z monografii Stefana Cackowskiego, własność królewska w województwie chełmińskim wynosiła 32% i była najniższą w całych Prusach Królewskich. Jeśli chodzi o powiat chełmiński było to zaledwie 8%[5]. Przeważała tutaj własność szlachecka oraz kościelna, w związku z występowaniem kluczy posiadłości biskupich wokół Chełmna i Wąbrzeźna. Wałycz położony przy wschodnich granicach powiatu sąsiadował bezpośrednio z wąbrzeskim kluczem dóbr biskupich oraz posiadłościami szlacheckimi i był jedną z kilku nielicznych królewszczyzn w tym regionie.

Przykładowy obraz wski królewskiej (www.izba.centrum.zarow.pl)

   Struktura własnościowa miała ogromny wpływ na formy organizacyjne gospodarowania wiejskiego. Majątki królewskie posiadały organizację latyfundialną z dużymi jednostkami gospodarczymi i pod względem administracyjnym dzieliły się na starostwa, ekonomie oraz dzierżawy. Wsie królewskie w porównaniu do dóbr szlacheckich i kościelnych, zajmowały znacznie większą powierzchnię. Według obliczeń Cackowskiego na jedną jednostkę administracyjną przypadało do 500 łanów czyli prawie 8500 ha. Wałycz w tym czasie mógł zajmować powierzchnię maksymalnie 60 łanów czyli blisko 1000 ha[6]. Pomimo, że wałycki kościółek uległ ruinie, na terenie wsi nadal istniała drobna własność kościelna w formie cztero łanowego uposażenia dla proboszcza byłej parafii. Dobra te najprawdopodobniej znalazły się w dzierżawie w granicach gospodarstwa gburskiego lub sołtysiego, który cześć dochodów odprowadzał na rzecz duchownych z Wąbrzeźna. Królewszczyzny charakteryzowały się dużym, klasowym zróżnicowaniem społeczeństwa wiejskiego oraz występowaniem dużych gospodarstw gburskich (od 2 do 5 łanów) oraz wielkich własności sołtysich (od 4 do 9 łanów).

Płyta nagrobna Jerzego (II) Konopackiego

   Taki obraz Wałycza przedstawiał się prawdopodobnie w 1550 roku, kiedy to dzierżawcą miejscowości był Marcin Dulski. Niewiele jednak wiadomo o owym właścicielu. Niemiecka nazwa „Wallitz” została spolszczona do „Walicz” lub „Walycz” i przetrwała tak do czasów I rozbioru Polski w roku 1772 roku. Od roku 1568 posiadłość znalazła się w rękach dworzanina królewskiego, Jerzego II Konopackiego herbu Odwaga, kasztelana gdańskiego, elbląskiego i późniejszego kasztelana chełmińskiego. W 1544 roku (w rok po śmierci Jerzego I) król Zygmunt Stary puścił Jerzemu (II) starostwo świeckie w dzierżawę z roczną pensją 200 zł. Niewątpliwie ważnym wydarzeniem dla młodego starosty w 1546 roku były zaślubiny z Anną Kostkówną, kasztelanką chełmińską. Związanie się ze znamienitym i przywiązanym do katolicyzmu rodem (z Kostków pochodził późniejszy święty Stanisław) pozwoliło Jerzemu szybko piąć się po szczeblach kariery. Wkrótce po ślubie uzyskał tytuł kasztelana gdańskiego. W 1548 roku został kasztelanem elbląskim. W następnym roku nominowano go na wicewojewodę chełmińskiego. W 1551 roku. otrzymał stanowisko kasztelana chełmińskiego, które trzymał do śmierci.

   W drugiej połowie XVI wieku rozpoczął się w Prusach Królewskich krótki okres trwania systemu folwarczno-pańszczyźnianego. Proces ten spowodował przeobrażenie Wałycza z wsi królewskiej na folwark królewski, a było to efektem zmniejszania się liczby chłopów oraz rosnącymi cenami zboża[7]. Folwarczna organizacja czynszowej gospodarki opierała się na pracy najemnej chłopów, co zapewniało panu feudalnemu otrzymywanie regularnego dochodu w postaci renty pańszczyźnianej. Na chłopów przerzucony został ciężar utrzymania sił roboczych oraz narzędzi i pracy w ilości niezbędnej do prowadzenia produkcji roślinnej.
   Folwarki królewskie w rejonie chełmińskim nie były pospolitym zjawiskiem i najczęściej zlokalizowane były w pobliżu ośrodków miejskich, pełniących funkcję centrum lokalnej wymiany handlowej. Taką funkcję dla okolicznych wsi w tym Wałycza, pełniło Wąbrzeźno. Będące własnością biskupów chełmińskich miasto, posiadało prawo do sześciu jarmarków w ciągu roku. Na tego typu targach sprzedawano wszelkie produkty rolne pochodzące od chłopów a także mieszkańców miasta mających gospodarstwa oraz produkty rzemieślnicze. Oprócz Wałycza folwarkami królewskimi w powiecie chełmińskim były również Czaple, Bocień, Szerokopas, Krusin.
   W momencie przeobrażenia strukturalnego wsi w folwark, w Wałyczu nastąpił zanik kmieco-gburskiej, grupy chłopskiej w strukturze stanowej ludności wiejskiej. Ośrodek taki składał się z głównego gospodarstwa, a także z osiadłych przy nim kilkunastu rodzin drobnych rolników i chłopów bezrolnych a także ogrodników, chałupników, rzemieślników i służby[8]. Folwark-gospodarstwo było tu główną formą organizacyjną produkcji, niesamodzielnie zaś gospodarczo rodziny chłopskie były z nim związane użytkowaniem kilku morgów ziemi i pracą w różnych działach i etapach produkcji folwarcznej, głównie rolniczej[9]. Na większych folwarkach a niewątpliwe był takim „Walicz”, spotykany był szeroki przekrój struktury społecznej ludności, co powodowało również zwiększenie liczby ludności samego ośrodka. Najważniejszą osobą w takim folwarku był pan z rodziną, poza tym spotykano dość liczną grupę urzędników - pisarzy, podstarościch, wywodzących się z biedniejszej szlachty. Personel folwarczny wymagał ciągłego nadzoru, dlatego w większości folwarków można było spotkać włodarza lub sołtysa, zwolnionego z pańszczyzny chłopa, którego obowiązki polegały na nadzorze wykonywanej pańszczyzny i badaniu nastroju pracowników. Osoba pełniące te funkcję często była nie lubiana, a jej pojawienie się wręcz przynosiło strach. Żona włodarza lub sołtysa najczęściej nadzorowała kobiety pracujące na folwarku.

Obraz Józefa Chełmońskiego - Bociany ukazujący chłopów w XV w.

Największą grupę społeczną na wsi stanowili chłopi, wśród których wyróżniamy wolnych i poddanych. W ustroju feudalnym wolni chłopi mogli zmieniać miejsce zamieszkania, posiadać własny majątek oraz uregulowane prawo własności ziemi. W folwarkach królewskich do wolnych chłopów najczęściej należeli wolni sołtysi oraz lemani. Wolni sołtysi jak wcześniej pisałem pełnili funkcje nadzorczą przy odrabianiu pańszczyzny oraz wykonywali niższe sądownictwo w zakresie przekazanym przez pana feudalnego. Posiadali oni wolne gospodarstwa o dużej powierzchni, zwykle około 1/10 areału wsi, a ich urząd określał przywilej jednostkowy lub zbiorowy, nadawany wieczyście. Urząd sołecki był dziedziczny i drogą koligacji rodzinnych mógł przechodzić na inne nazwisko[10].
   Inną grupą wolnych chłopów byli lemani, z których cześć była gospodarzami posiadającymi stare prawa, jeszcze z czasów krzyżackich a druga to chłopi otrzymujący od pana ziemię na podstawie czasowego kontraktu w zamian za czynsz pieniężny. Różnica między lemanami „starymi” i „nowymi” polegała na różnicach w prawnej podstawie posiadania ziemi. Głównym obowiązkiem lemanów było płacenie czynszu pieniężnego właścicielowi folwarku, przy czym niższy płacili lemani „starzy”[11].
   Zdecydowaną przewagę mieszkańców wsi przedstawiali chłopi poddani (ponad 70%). Chłopi

Chłopi na polu

poddani nie posiadali prawnej własności ziemi a ich dzieci podlegały przymusowej pracy we dworze. Zobowiązania poddanych chłopów polegały na spłacie renty feudalnej z tytułu użytkowania ziemi i działalności gospodarczej oraz opłat wynikających z samego faktu poddaństwa. Należy nadmienić tutaj, że poddaństwo w Prusach Królewskich przyjmuje się jako „lżejsze” w porównaniu do pozostałych dzielnic Polski.
   Ogromna większość folwarków posiadała charakter rolniczy lub rolniczo-hodowlany, co uzależnione było od warunków naturalnych terenu. Folwark wałycki otoczony w tym czasie ze wszystkich stron lasem, charakteryzował się zdecydowaną przewagą produkcji roślinnej. Stosunkowo mały odsetek łąk i pastwisk oraz duży areał uprawowy potwierdzają wcześniejsze przypuszczenia. Produkcja hodowlana ograniczała się tu głównie do pańskiego gospodarstwa i nielicznie do pozostałych. Tego typu gospodarka była charakterystyczna dla obszarów powiatu chełmińskiego oraz ówczesnego etapu rozwoju kraju. 
   W XVI wieku powszechnie obowiązującym sposobem uprawy ziemi była trójpolówka, znana już w średniowieczu. W związku z układem pól, musieli się do niej dostosować wszyscy gospodarze, zarówno chłopi jak i pan folwarku, ponieważ ich grunty były ze sobą pomieszane. Od zasady trójpolowej próbowano w XVI wieku odchodzić. Grunta dzielono na większą ilość kawałków i uprawiano więcej roślin. Często zdarzało się, że pan folwarku likwidował ugór, przez co zyskiwał krótkotrwałe zwiększenie plonów. Najważniejszym ze stosowanych zabiegów agrotechnicznych była orka. Dokonywano jej przy pomocy pługa koleśnego czyli połączonego z kołami, a do poruszania ich starano się wykorzystać zwierzęta mające dużą siłę uciągu,  najczęściej woły lub  konie.

W polu

---

[1] GÓRNY K., WĄBRZEŹNO – Z dziejów miasta i okolicy, TTK, Toruń, 1988 
[2] BISKUP M., Trzynastoletnia wojna z zakonem krzyżackim 1454-1466, Warszawa, 1967 
[3] CACKOWSKI S., Struktura społeczna i gospodarcza wsi województwa chełmińskiego w XV-XVIII wieku, Osadnictwo i ludność chłopska, UMK, Toruń, 1985 
[4] CACKOWSKI S., Struktura społeczna i gospodarcza wsi województwa chełmińskiego w XV-XVIII wieku, Osadnictwo i ludność chłopska, UMK, Toruń, 1985 
[5] Obliczenia własne na podstawie mapy województwa chełmińskiego z 1772 roku autorstwa Stefana Cackowskiego 
[6] Przypis autora  
[7] CACKOWSKI S., Struktura społeczna i gospodarcza wsi województwa chełmińskiego w XV-XVIII wieku, Osadnictwo i ludność chłopska, UMK, Toruń, 1985  
[8] CACKOWSKI S., Struktura społeczna i gospodarcza wsi województwa chełmińskiego w XV-XVIII wieku, Osadnictwo i ludność chłopska, UMK, Toruń, 1985  
[9] CACKOWSKI S., Struktura społeczna i gospodarcza wsi województwa chełmińskiego w XV-XVIII wieku, Osadnictwo i ludność chłopska, UMK, Toruń, 1985  
[10] CACKOWSKI S., Struktura społeczna i gospodarcza wsi województwa chełmińskiego w XV-XVIII wieku, Osadnictwo i ludność chłopska, UMK, Toruń, 1985  
[11] CACKOWSKI S., Struktura społeczna i gospodarcza wsi województwa chełmińskiego w XV-XVIII wieku, Osadnictwo i ludność chłopska, UMK, Toruń, 1985