W powojennej Polsce (1945-1950)

   Po zakończeniu działań wojennych w 1945 roku, na okupowanych wcześniej terenach przystąpiono do mozolnej odbudowy życia społeczno-gospodarczego. Mimo, iż powiat wąbrzeski nie był areną wielkich bitew wojennych, mających destrukcyjny wpływ na układ przestrzenny miejscowości, to jednak poszczególne obszary zanotowały większe lub mniejsze straty. W Wałyczu, w trakcie natarcia wojsk radzieckich, Niemcy uszkodzili miejscową gorzelnię, a podczas obrony dworca kolejowego, niecelnie wystrzelony pocisk trafił w jeden z czworaków, dość poważnie go uszkadzając. W trakcie okupacji zamknięto, a następnie powolnie rozbierano budynek miejscowej szkoły podstawowej. Według relacji mieszkańców „…po wojnie zostały się jedynie gołe fragmenty murów, ponieważ drewnianą konstrukcję dachową, drzwi i okna ludzie rozebrali na opał, podczas okupacji.”[1] Jak również wcześniej wspomniano, zniszczeniu uległy także figurki o znaczeniu sakralnym. Na wzniesieniu niedaleko parku dworskiego, po drugiej stronie drogi, w zbiorowych mogiłach pochowano poległych żołnierzy Armii Czerwonej. „Jeszcze klika lat po wojnie, na górce (…) stały szeregi drewnianych krzyży.”[2]

   Tuż za posuwającym się w kierunku zachodnim wojskiem radzieckim, do Wałycza, zimą 1945 roku, z myślą powrotu do domu, przybyła rodzina Dąmbskich, hrabina Aleksandra wraz z synem Aleksandrem i córką Krystyną. Okres II wojny światowej od 1940 roku rodzina spędziła bowiem w Warszawie. W wałyckim dworku, zastali jednak smutny widok. „Przed pałacem zwalona została sterta mebli i książek ze środka. Żołnierze Armii Czerwonej, od razu chcieli rodzinę przepędzić, ale po otrzymaniu drobnej sumy pieniędzy pozwolili im zajrzeć do środka. W holu czerwonoarmiści urządzili sobie boisko do gry w piłkę. Fotele służyły jako bramki, na ławie leżało pieczone prosię, którego głowę kopano po korytarzu.”[3] Obiekt był bardzo zdewastowany przez Rosjan i niewiele przypominał opuszczony kilka lat wcześniej dom. Po obejrzeniu dobytku rodzina została wypędzona z majątku, który jak później się okazało, utracili na długie lata.

   Na terenach wyzwolonych spod okupacji niemieckiej władzę stopniowo przejmował Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, wzorowany na swoim francuskim odpowiedniku. Był to samozwańczy, tymczasowy organ władzy wykonawczej w Rzeczypospolitej Polskiej, stanowiący konkurencję dla rządu RP na uchodźctwie. PKWN został powołany do życia 21 lipca 1944 roku w Moskwie, poprzez zatwierdzenie Józefa Stalina. De facto był to organ zdominowany przez komunistów i nastawiony na krzewienie polityki prokomunistycznej na terenach wyzwolonych przez armię radziecką. PKWN poprzez wprowadzanie własnych dekretów całkowicie wykluczył możliwość funkcjonowania opozycji. Na terenach wyzwolonych bardzo szybko rozwiązywano tajne organizacje wojskowe, w tym Armię Krajową, uznającą rząd RP na uchodźctwie oraz wprowadzono, tzw. ochronę państwa, czyli  szereg działań mających na celu eliminację osób wrogich wprowadzanemu systemowi. Na początkiem roku 1945, PKWN przekształciło się w Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej z byłym przewodniczącym, Edwardem Osóbką-Morawskim, jako premierem.[4]

   W tym samym roku władze państwowe przywróciły strukturę jednostek administracyjnych szczebla gminnego i powiatowego według stanu z 1939 roku. Dodać należy, że władze niemieckie podczas okupacji nie dokonały na tym polu zbyt drastycznych zmian, ograniczając się głównie do germanizacji struktury i wprowadzenia rejencji. Wałycz pozostał więc w granicach województwa pomorskiego, powiatu wąbrzeskiego na obszarze gminy Wąbrzeźno-wieś. Jedyną zmianę jaką wprowadzono na najniższym szczeblu administracji, było włączenie Wałyczyka do Wałycza na lata 1945-1948. Obie wsie współtworzyły wówczas gromadę Wałycz, jednostkę która w tym okresie była częścią składową gminy i obejmowała od jednej do kilku wsi. Po roku 1948 Wałyczyk występował już jako odrębna miejscowość. Na wójta gminy Wąbrzeźno-wieś na okres tymczasowy został powołany Jan Różycki, którego później zastąpił Łukasz Marciniak, jednak utrzymał stanowisko tylko do stycznia 1946 roku. Zastąpił go Józef Pielech, a później Karol Strumiłło.[5]

Gmina Wąbrzeźno-wieś i przypuszczalne granice gromady Wałycz - rok 1947

    Jednocześnie tworzyły się Gromadzkie Rady Narodowe jako organ władzy państwowej na terenie gromady, do której zadań należało przede wszystkim popieranie rozwoju produkcji rolnej, zaspokajanie potrzeb komunalnych, socjalnych i kulturalnych mieszkańców, zapewnienie wykonania przez mieszkańców obowiązków wobec państwa, opracowanie planów gospodarczych i programów rozwoju gromady, utrzymywanie dróg lokalnych, sieci zaopatrzenia, usług oraz urządzeń socjalno-kulturalnych i komunalnych.[6] Pierwsza sesja Gromadzkiej Rady Narodowej w gminie Wąbrzeźno-wieś odbyła się 27 marca 1945 roku w Wąbrzeźnie. Rada liczyła wówczas 14 osób, a reprezentantem gromady Wałycz był Czesław Pawlicki, który następnie został członkiem prezydium GRN.[7]

   Jedną z pierwszych kwestii jakie podjęła GRN był temat szkolnictwa. Jak wcześniej wspomniano

Budynek pełniący funkcję szkoły po 1945 roku.

gmach Szkoły Powszechnej w Wałyczu uległ wskutek działań wojennych zupełnemu zniszczeniu. Po wojnie szkołę i mieszkanie nauczyciela przeniesiono do budynku administrowanego przez majątek Wałycz, położonego na skrzyżowaniu głównej ulicy z drogą na Myśliwiec nazywaną „Na Zabijak”. Na sesji GRN uchwalono środki przeznaczone na remont szkoły, jednak ze względu na brak funduszy w gminie Wąbrzeźno-wieś nigdy do odbudowy nie przystąpiono. Dodatkowo po dokonaniu parceli nieruchomość, na której znajdował się budynek, stał się przedmiotem sporu pomiędzy gospodarzem Brudeckim, któremu przypadła owa nieruchomość, a Zarządem Państwowych Nieruchomości Ziemskich. W 1946 roku GRN wystarała się w Powiatowym Urzędzie Ziemskim o hektarowe uposażenie dla nauczycieli szkół gminnych. Po wojnie w wałyckiej szkole rezydował Władysław Zając.[8]

   Tworzenie struktury administracyjnej na wyzwolonych ziemiach bacznie obserwowały radzieckie siły zbrojne. Opisywany obszar należał pod komendanturę majora Kanoniuka, wspartą później przez grupę oficerów pod dowództwem majora Bułakowa. Domniemywa się, że w grupie tej znaleźli się również przedstawiciele NKWD, czyli radzieckiej komórki bezpieczeństwa, która pomagała Stalinowi, w zaprowadzeniu w ZSRR dyktatury. Obecność żołnierzy Armii Czerwonej, mocno dawała się we znaki mieszkańcom okolicznych miejscowości. Wiosną 1945 roku na powiaty zostały nałożone kontyngenty żywnościowe dla Armii Czerwonej i Wojska Polskiego walczących na froncie, które dla powiatu wąbrzeskiego wyniosły 3800 ton zboża oraz 350 ton żywca. Ponadto na porządku dziennym było rabowanie majątków ziemskich i gospodarstw rolnych przez żołnierzy radzieckich. W Wałyczu odnotowano kradzież 5 koni oraz 3 krów. Armia Czerwona ponadto do połowy 1945 roku gospodarzyła w majątku wałyckim wyprowadzając z niego m.in. wyroby spirytusowe. Na terenie majątku na przełomie maja i czerwca spędzono zrabowane bydło z całego powiatu wąbrzeskiego, które co ciekawe powędrowało na wschód. [9]

   Obok rabunkowej obecności wojsk radzieckich mieszkańcy znacznie bardziej odczuli działalność NKWD. W lutym 1945 roku radziecka komórka bezpieczeństwa przystąpiła do akcji masowych aresztowań mieszkańców okolicznych wsi. Z dziewiętnastu istniejących wówczas sołectw gminy Wąbrzeźno-wieś wywieziono ponad 150 osób. Aresztowania nie ominęły również Wałycza, gdzie w ciągu jednego dnia zebrano kilkanaście osób, które następnie trafiły do Wąbrzeźna, a stamtąd w kierunku wschodnim do ZSRR. Jak wynika z relacji mieszkańców Wałycza, cześć osób została wypuszczona jeszcze przed Warszawą, prawdopodobnie dla zrobienia miejsca aresztowanym w stolicy, innym udało się zbiec. Część deportowanych przez NKWD trafiła jednak w rejony Czelabińska, na Ural lub Syberię, gdzie zginęli, jak choćby owczarz z majątku Szałkowski, a tylko nielicznym udało się wrócić z powrotem do Polski, jak choćby mieszkance Wałycza, Wandzie Osmańskiej. Przyczyny aresztowań były różne, na terenach wiejskich głównie było to posiadanie trzeciej grupy niemieckiej, listy narodowej z czasów okupacji.[10]

 

Dokument nadania ziemi
w powiecie wąbrzeskim

  Wspomniany wcześniej PKWN powstał na bazie Polskiej Partii Robotniczej, partii politycznej utworzonej na terenach okupowanych już w 1942 roku. Od tamtego czasu, polscy komuniści przygotowywali podwaliny pod funkcjonowanie „nowego państwa polskiego” będącego w sojuszu z ZSRR. Jednym z działań PPR było dążenie do reformy rolnej polegającej na parcelacji większych majątków, należących wcześniej tak do Niemców, jak i Polaków. Celem reformy było nie tylko przekazanie ziemi bezrolnym i małorolnym chłopom, ale również likwidacja większej własności ziemskiej i znienawidzonego przez komunistów ziemiaństwa. Wspominaną reformę udało się przeprowadzić już  20 marca 1945 roku. Powstały Państwowy Fundusz Ziemi, bez odszkodowania przejął grunty wraz z inwentarzem i budynkami należącymi do obywateli niemieckich, „zdrajców narodu”, Skarbu Państwa oraz majątki ziemskie o powierzchni ponad 50 ha. Ziemie te rozdawano chłopom bezrolnym oraz mało- i średniorolnym, za którą musieli zapłacić równowartość przeciętnych zbiorów rocznych, rozłożoną na 10–20 rat rocznych. W związku z tym Komitet Wojewódzki PPR w Bydgoszczy wystąpił do potencjalnych beneficjentów z odezwą, w której grzmiał: „Ziemię tę dostajecie na własność wieczystą i za małą opłatą w wysokości jednorocznego urodzaju i to rozłożoną na 20 lat. A ziemi tej jest dużo.[…] Miliony rodzin chłopskich nadzielimy ziemią poniemiecką. Zniknie z życia naszego zmora obszarnika – jaśnie pana, który tuczył się krwią robotników rolnych i chłopów, który był w kraju ostoją wstecznictwa i reakcji.”[11]

     W celu zorganizowanego przeprowadzenia postanowień reformy rolnej rząd wyznaczył specjalne stanowiska dla osób, które odpowiadały za przeprowadzanie prac parcelacyjnych. Tworzono robotnicze brygady parcelacyjne, ustanawiano pełnomocników powiatowych i wojewódzkich oraz gminne komisje robotniczo-chłopskie nadzorujące urzędy ziemskie powołane do przeprowadzenia prac związanych z reformą. Gminne komisje sporządzały listy osób uprawnionych do korzystania z parcelacji. Należeli do nich przede wszystkim polscy robotnicy rolni i chłopi, którzy posiadali gospodarstwa poniżej 5 ha, z wyłączeniem tych, którzy podejrzani byli o współpracę z Niemcami. W obrębie folwarków powstawać miały komisje folwarczne odpowiadające za podział majątków ziemskich. Komunistyczna reforma rolna doprowadziła więc do likwidacji ziemiaństwa jako grupy społecznej. Mimo masowego uwłaszczenia niewiele zmieniła się przeciętna wielkość gospodarstwa chłopskiego, która wzrosła z 5 ha w 1938 do 5,4 ha w 1950. Samej zaś reformie komuniści nadali charakter rewolucji, wydając instrukcję o przyspieszonym trybie jej wykonywania. Ostatecznie na jej cele przejęto 9707 nieruchomości o powierzchni blisko 3500 tys. ha, a rozparcelowano ostatecznie 1210 tys. ha. Spod parcelacji wyłączono 1306 tys. ha ziemi przypadającej na lasy, drogi i wody, ponadto 233 tys. ha przeznaczono na różne cele publiczne, a 734 tys. ha dla Państwowych Gospodarstw Rolnych.[12]

   Za parcelację majątków ziemskich na terenie powiatu wąbrzeskiego od 1945 roku odpowiadał Powiatowy Urząd Ziemski w Wąbrzeźnie. Na jego czele stanął Komisarz Ziemski - Tadeusz Waśniewski, a w późniejszych latach W. Wojciechowski. W styczniu 1946 roku powołano do życia nową instytucję państwową, Państwowe Nieruchomości Ziemskie, która od tego momentu przejęła pieczę nad nieruchomościami pochodzenia ziemskiego. Ich zadaniem było również prowadzenie działalności rolniczej nad przejętymi gospodarstwami do czasu przekazania ziemi nowym użytkownikom. Majątek Wałycz z ramienia PNZ administrował Zespół nr 39, pod kierownictwem N. Tomaszewskiego, a później Z. Koźmińskiego. Zespół obejmował dziewięć majątków o łącznej powierzchni 2,3 tyś ha, a w jego skład wchodziły Wałycz – 237 ha, Nielub – 501 ha, Sosnówka – 182 ha, Niedźwiedź – 213 ha, Mgowo – 546 ha, Feliksowo – 127 ha, Łobdowo – 120 ha, Gziki I – 221 ha, Gziki II – 84 ha.[13]

   Zgodnie z dekretem PKWN już w I połowie 1945 roku władze przystąpiły do dzielenia majątku wałyckiego, który ze względu na swój rolniczo-hodowlany charakter, częściowo został wyłączony z parcelacji. Ogółem wydzielono 19 nowych gospodarstw przeznaczonych dla gospodarzy indywidualnych o łącznej powierzchni blisko 120 ha. Wielkość wydzielanych nieruchomości była różnorodna i sięgała od 2,39 do 8,06 ha. Można przyjąć, że średnia wielkość wydzielonego gospodarstwa nie przekraczała 6 ha. Chętni na objęcie nowo powstałych gospodarstw zgłaszali się do Komisarza Ziemskiego, gdzie musieli przejść odpowiednią weryfikację. Przede wszystkim byli to bezrolni lub małorolni chłopi zamieszkujący Wałycz lub okolice, byli pracownicy majątku szlacheckiego, jak np. księgowy Łasica Michał, kołodziej Brudecki Stanisław czy pomocnik ogrodnika Korbal Alfons. Zgłaszali się również robotnicy z Wąbrzeźna oraz repatrianci z ZSRR. Nadmienić należy, że samo objęcie gospodarstwa wiązało się z nie lada wysiłkiem i obowiązkiem. Pozyskaną ziemię należało utrzymać w jak najlepszej kulturze rolnej, a także odprowadzać określoną liczbę płodów rolnych w ramach programu żywnościowego, nad czym czuwać mieli przedstawiciel Komitetu Folwarcznego w majątku Wałycz Konstanty Olszewski oraz sołtys gromady Edward Sowa.

   Największą bolączką ówczesnych rolników był brak budynków gospodarskich, w których można by rozwijać hodowlę, ale przede wszystkim gromadzić uzyskane plony. Większość wydzielonych gospodarstw pozbawiona była bowiem jakichkolwiek zabudowań. Miejscowi zamieszkiwali obiekty należące do służby dworskiej, do których przydzielone były niewielkie wspólne budynki gospodarcze, w których ledwo mieściła się hodowla na potrzeby własne. Zamiejscowi jeśli nie posiadali budynków w miejscu zamieszkania zdani byli na łaskę losu i pogody. O jej kaprysie przekonali się nie raz gdy po huraganie skoszone siano rozrzucone było po całym polu, a brak magazynów powodował gnicie płodów rolnych na polach. Na taką okazję czekali jak zwykle sąsiedzi, bowiem parcelacja gruntów wyzwoliła wśród ludności pewną rywalizację i zawiść. Nierzadko raz przydzielone gospodarstwa już rok później przechodziły w ręce innego gospodarza. Zdarzało się również, że gospodarze, którzy otrzymali własną parcelę, po jakimś czasie sami się jej zrzekali. Tak było chociażby w przypadku wspomnianego księgowego Łasicy, który w 1946 roku został aresztowany, a żona nie była w stanie obrobić gruntów. W innym przypadku gospodarz, będący inwalidą wojennym zrzekł się gospodarstwa, bowiem dwaj synowie jakich posiadał zostali wcieleni do armii.

   Swój przydział w gruntach otrzymał również Powiatowy Komitet Opieki Społecznej w Wąbrzeźnie, który wnioskował do Urzędu Ziemskiego o nieruchomości dla robotników wąbrzeskich. Komitetowi zależało, by nieruchomość znajdowała się w bezpośrednim sąsiedztwie miasta, tak by mieszkańcy nie mieli zbyt trudnego dostępu do działek, na których mogli by uprawiać warzywa. Z wnioskowanych Nielubia i Wałycza w 1946 roku otrzymali 5,5 ha do podziału na kilku arowe działki w Wałyczu, w sąsiedztwie linii kolejowej. W związku z brakiem działań polegających na dalszym podziale oraz rozdziale gruntów i nieużytkowaniem nieruchomości już w 1947 roku ziemie przekazano w ręce indywidualnego gospodarza.

  

PGR Wałycz (fot. archiwum prywatne)

Część majątku wałyckiego nie podlegająca parcelacji pozostała w dalszym ciągu we władaniu Państwowych Nieruchomości Ziemskich, które w 1949 roku przekształciły się w Państwowe Gospodarstwa Rolne. W Wałyczu objęły one grunty rolne wyłączone z parcelacji wraz z wszystkim dworskimi zabudowaniami. W rzeczywistości były to grunty leżące w bezpośrednim sąsiedztwie dworku. Parcelacja bowiem objęła jedynie grunty położone po lewej stronie szosy z Wąbrzeźna do Niedźwiedzia. Lasy przeszły na własność Skarbu Państwa w administrowaniu powołanych Lasów Państwowych.

Odbudowany komin
gorzelni (stan z 2009 roku)

   W krótkim czasie po zakończeniu działań wojennych, przystąpiono do remontu i uruchomienia gorzelni wchodzącej w skład majątku. Naprawiano urządzenia zniszczone przez wycofujących się Niemców oraz odbudowano komin, który przewrócił się w wyniku huraganu, przechodzącego przez okoliczne tereny 22 lipca 1945 roku. Dwa lata później gorzelnia pracowała już na pełnych obrotach pod kierownictwem Zenona Husta, gdzie zatrudnione były trzy osoby. Rok później do obsługi dołączył kolejny zatrudniony.

   Polska Partia Robotnicza, która od samego początku doszła do władzy i ani myślała się nią dzielić, z roku na rok stawała się coraz bardziej silna. Wiosną 1947 roku założono koła wiejskie PPR na terenie gminy Wąbrzeźno-wieś w tym między innymi w Wałyczu. Koło zorganizowano przy folwarku i w tym czasie liczyło 20 członków pod przewodnictwem murarza, S. Borkiewicza. Komunistyczna PPR stawała się atrakcyjna dla lokalnych działaczy ponieważ na scenie politycznej nie miała sobie w owym czasie równych. W związku z tym pozycja komunistów coraz bardziej się umacniała, a koło w Wałyczu wyrastało powoli na jedno z mocniejszych w powiecie. Wkrótce na jego czele stanął nauczyciel Władysław Zając, który z ramienia Związku Nauczycielstwa Polskiego został w 1948 roku członkiem GRN Wąbrzeźno-wieś, a po nim wyróżniającą się postacią wałyckiego koła PPR został Ignacy Dutkiewicz. Z Gromady Wałycz do GRN desygnowano rolnika zamieszkującego Wałyczyk - Stanisława Vettera.[14] Wkrótce Polska Partia Robotnicza połączyła się z Polską Partią Socjalistyczną tworząc Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą, która na lata 1948-1989 przejęła władzę w Polsce. Z ramienia tej partii do Gminnej Rady Narodowej wprowadzono w 1949 roku sołtysa Gromady Wałycz Edwarda Sowę oraz Wacława Swobodzińskiego. Po reorganizacji struktur koło PPR przestało istnieć, a podstawę działalności PZPR w Wałyczu przejęły organizacje partyjne w Państwowym Gospodarstwie Rolnym.[15]

   Życie na wsi w powojennej Polsce niosło za sobą bardzo duże wyzwanie. Kształtujący się tuż po wojnie rząd nastawiony był prokomunistycznie, niosąc za sobą hasła równości i lepszych czasów dla chłopów i robotników, jednak nie przekładało się to na rzeczywistość. Diametralnie w tym czasie zmieniła się własność ziemska. Dotychczasowi właściciele ziemscy, zostali pozbawieni sowich gospodarstw, które następnie podlegały podziale między niższe stany. Majątki zostały utracone na długie lata, a jeszcze częściej na zawsze. Powstało co prawda wiele nowych gospodarstw, które jednak nie posiadały możliwości całkowitego wykorzystania swoich zasobów. Konfiskaty inwentarza przez żołnierzy Armii Czerwonej oraz wysokie kontyngenty żywnościowe utrudniały gospodarowanie. Dodatkowo klęski naturalne w postaci huraganów w 1945 roku, czy też suszy i pożarów w 1948 roku miały negatywny wpływ na stan zbiorów. Tuż po wojnie pracę na terenach rozpoczęła tajna policja NKWD, aresztując bardzo wiele osób, które trafiały później do łagrów. Właściciele niemieccy rezydujący w gospodarstwach podczas okupacji, którzy nie zdążyli uciec lub celowo pozostawali w gospodarstwach nie mając dokąd uciec, trafiali do przymusowej pracy w majątkach ziemskich. Role więc się odwróciły. W polityce panował monopartyjny system władzy z prokomunistycznymi ugrupowaniami na czele. Opozycja tłamszona przez Urząd Bezpieczeństwa nie miała siły przebicia. Życie coraz częściej przejawiało się brakiem stosowania zasad demokratycznych formułujących się na zachodzie Europy. Tłamszono prywatny sektor gospodarczy na rzecz państwowego, określanego mianem „wspólnego”. Tak zapowiadał się kolejny okres w jakże trudnym, XX wieku.

---

[1] Na podstawie wywiadów z mieszkańcami.

[2] Ibidem.

[3] Na podstawie wspomnień Aleksandra i Krystyny Dąmbskich.

[4] WIECZORKIEWICZ P. Historia polityczna Polski 1935-1945, Warszawa, 2005

[5] Na podstawie CZAJA R. (red.), HISTORIA GMINY WĄBRZEŹNO Tom 2, Wąbrzeźno, 2007

[6] Ustawa z dnia 25 września 1954 r. o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych

[7] Na podstawie CZAJA R. (red.), HISTORIA GMINY WĄBRZEŹNO Tom 2, Wąbrzeźno, 2007

[8] Ibidem

[9] Ibidem

[10] Ibidem

[11] Odezwa do robotników i chłopów bezrolnych małorolnych i średniorolnych, do ogółu ludności Pomorza [w] PISKORSKA H., GALUS H. Dzieje Pomorza Wschodniego i Kujaw w wypisach, Warszawa, 1968

[12] KOSTROWICKA I., LANDAU Z., TOMASZEWSKI J., Historia Gospodarcza Polski w XIX i XX w., Książka i wiedza, 1966

[13] Dane na podstawie CZAJA R. (red.), HISTORIA GMINY WĄBRZEŹNO Tom 2, Wąbrzeźno, 2007

[14] Na podstawie CZAJA R. (red.), HISTORIA GMINY WĄBRZEŹNO Tom 2, Wąbrzeźno, 2007

[15] Ibidem