W dobie Stalinizmu (1950-1955)

   Polska Zjednoczona Partia Robotnicza powstała w 1948 roku zdobyła hegemoniczną

Logo Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej

pozycję w polskim systemie politycznym i rządziła niepodzielnie aż do końca lat osiemdziesiątych. Pod względem strukturalnym posiadała hierarchiczną strukturę organizacyjną. Najwyższą pozycję zajmował Komitet Centralny (KC), któremu podlegały komitety wojewódzkie (KW), zaś kolejno w strukturze znajdowały się komitety powiatowe, gminne, miejskie oraz zakładowe (KP, KG, KM, KZ). Komitet Gminny dla gminy Wąbrzeźno-wieś założono w roku 1949, który został wydzielony z Komitetu Miejskiego. Jego najważniejszym komitetem stał się Komitet Zespołowy PZPR w Wałyczu, obejmujący kompleks gospodarstw podległych Wałyczowi. Jego sekretarzem został T. Latarski, urodzony w 1919 roku, w rodzinie robotnika rolnego pracujący, jako magazynier w GS Ryńsk. T. Latarski stał się szybko jednym z czołowych komunistów w powiecie wąbrzeskim[1]. 
   Początek lat 50-tych XX wieku cechował się silnym rozrostem najniższych struktur partii pod względem ilościowym, jednak pod względem jakościowym wzrost ten nie był już tak mocny. Wielu naprędce zgonionych do komitetów członków nie miało do końca pojęcia, do jakiej partii należy i często deklarując antykomunistyczne poglądy jednocześnie należeli do najniższych struktur PZPR. Tym samym ich aktywność na polu działania partii była znikoma. Dlatego też wałyckie koło zostało oficjalnie skrytykowane za bierność w 1950 roku na posiedzeniu Komitetu Gminnego PZPR. Kiedy kolektywizacja, ignorancja i karierowiczostwo skutecznie zaczęły zniechęcać pojedynczych chłopów do wstępowania w szeregi Komitetu zaczęła wzrastać rola Państwowych Gospodarstw Rolnych jako zaplecza dla PZPR. Jak podają źródła w Oddziałowej Organizacji Partyjnej PGR Wałycz w 1952 roku zarejestrowanych było 21 członków, którym przewodził Wacław Jeziorowski.[2] 
   6 lipca 1950 roku nastąpiła jedna z reform administracyjnych w tym okresie. Utworzono

Województwo bydgoskie

wówczas województwa koszalińskie, opolskie i zielonogórskie, podnosząc liczbę jednostek stopnia wojewódzkiego do 19. Jednocześnie przemianowano województwo pomorskie na bydgoskie, a śląskie na katowickie. Interesujące nas województwo bydgoskie liczyło początkowo 24 powiaty, a od 1955 roku 26 powiatów, gdyż utworzono wówczas powiat radziejowski z części dotychczasowego powiatu aleksandrowskiego i powiat golubsko-dobrzyński z części powiatów: rypińskiego, lipnowskiego, wąbrzeskiego oraz brodnickiego[3] W ramach powyższej reformy znaczenie gmin w stosunku do powiatów mocno osłabło i przeszło raczej do roli wykonawców poleceń. W powiecie wąbrzeskim skład władz ustalono w lutym 1950 roku pod nadzorem przedstawicieli Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Bydgoszczy. Formalność stała się jednak faktem dopiero podczas oficjalnego posiedzenia Powiatowej Rady Narodowej w dniu 3 czerwca 1950 roku, gdzie przewodniczącym został L. Neumann (dotychczasowy starosta) zaś jego zastępcą Władysław Zając, działacz PZPR i nauczyciel z Wałycza.[4] 
   W gminie Wąbrzeźno-wieś pierwsza sesja rady po reformie odbyła się 26 czerwca 1950 roku a jej przewodniczącym został aktywista PPR i PZPR, zamieszkały w Wąbrzeźnie Franciszek Łazarski, natomiast zastępcą przewodniczącego rolnik z Czystochlebia Józef Stępień. Nadmienić należy, iż w ówczesnych realiach Gminne Rady Narodowe w dużej mierze podlegały ścisłej kontroli Komitetu Powiatowego PZPR, gdzie faktycznie zapadały jakiekolwiek decyzje. Do tego skład osobowy rad nie był zależny od społeczeństwa, jak ma to miejsce obecnie, lecz wyłącznie od decyzji odpowiedniej instancji PZPR.

Władysław Borowiec

Dwudziestoczteroosobowy skład rady nie był stabilny, a na jego zmiany wpływ miały takie czynniki jak choćby powody polityczne, zmiany miejsca zamieszkania czy nieuczęszczanie na sesje. W okresie I kadencji rady poza pojedynczymi radnymi nastąpiła praktycznie całkowita wymiana członków, a radni odchodzili całymi grupami. W wyniku tych zmian w okresie od grudnia 1952 roku do maja 1953 roku funkcję zastępcy przewodniczącego prezydium GRN pełnił mieszkaniec Wałycza - Władysław Borowiec, będąc drugim po Czesławie Pawlickim, członkiem prezydium GRN, pochodzącym z Wałycza. Natomiast od 29 maja 1953 roku do 31 grudnia 1954 roku pełnił już funkcję przewodniczącego prezydium GRN, zastępując awansowanego na to samo stanowisko, lecz w mieście Wąbrzeźno, Franciszka Łazarskiego[5]. Ówczesną funkcję przewodniczącego prezydium czy to w radzie miasta czy gminy wiejskiej można utożsamiać z dzisiejszym stanowiskiem burmistrza czy wójta. Jak wskazują źródła: nowy przewodniczący (W. Borowiec) w pierwszym okresie urzędowania, aż cztery miesiące spędził na kursie, gdzie podnosił swoje kwalifikacje, zaś obowiązki związane z kierowaniem gminą spadł wtedy na sekretarza[6]. 
   Jak stanowiła ustawa z dnia 25 września 1954 rokuo reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych, w celu włączenia coraz szerszych rzesz pracujących chłopów do udziału w rządzeniu Państwem, rozwijania ich twórczej inicjatywy i aktywności dla pomnażania dobrobytu i kultury wsi, sprawniejszego zaspokajania potrzeb materialnych i kulturalnych ludności, dalszego zbliżenia organów władzy państwowej do najszerszych mas pracujących na wsi w miejsce dotychczasowych gmin i gromad tworzy się gromady, jako jednostki podziału administracyjnego wsi.[7]  

Fragment ustawy z dnia 25 września 1954 roku o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodwych

   Wcześniej pracowano jednak na podstawie uchwały Rady Państwa i RadyMinistrów z dnia 24 lutego 1954 roku w sprawie prac przygotowawczych do powołania gromadzkich rad narodowych. W gminie Wąbrzeźno-wieś już podczas sesji GRN w dniu 9 stycznia 1954 roku dyskutowano na temat nadchodzących zmian. Co ciekawe na tej płaszczyźnie doszło do silnej dyskusji, w której poszczególne grupy radnych dbały o tworzenie jak najsilniejszych "własnych" gromad. Spora grupa forsowała utworzenie silnej gromady Jarantowice, jako naturalnego spadkobiercy gminy Wąbrzeźno-wieś. Według ówczesnych ustaleń zakładano wyłączyć z gromady Wałycz enklawy leżące na terenie miasta Wąbrzeźna – razem 77 ha (...) pozostałe gromady dotychczasowej gminy oddać sąsiednim gminom mianowicie: Czystochleb i Wałycz do nowo tworzącej się gminy Zieleń.[8] 
   Kolejna debata na ten temat miała miejsce w kwietniu 1954 roku i tu skupiono się już wyraźnie na podziale gminy na gromady, a rozmowom przyglądał się przedstawiciel Powiatowej Komisji Podziału Administracyjnego oraz mieszkańcy gminy. Jak można było się spodziewać obecność przedstawiciela PKPA spowodowała propagandowe fety ku czci władz, za wspaniały pomysł reformy administracyjnej. Pośród zebranych na sali mieszkańców nastroje był podzielone, a wśród niechętnych kształtom reformy byli właśnie mieszkańcy Wałycza. Wieś niewątpliwie traciła na nieuniknionej reformie w dwojaki sposób. Po pierwsze jako gromada tracąc grunty zlokalizowane pomiędzy torem kolejowym a miastem na rzecz Wąbrzeźna oraz rozdzielając się już na stałe z Wałyczykiem. Po wtóre zaś na mocy uchwały nr 24/16 WRN w Bydgoszczy z dnia 5 października 1954 wchodząc w skład powstającej gromady Myśliwiec traciła niewątpliwie na prestiżu. Gmina Wąbrzeźno-wieś została podzielona na 3 gromady: Jarantowice, Łabędź i Myśliwiec zaś Wałyczyk, Czystochleb i Młynik dołączono do gromady Zieleń[9].
    W tym okresie w pasie przygranicznym z wsią Wałyczyk cały czas działała intensywna eksploatacja złoża torfowego, której początki sięgały dwudziestolecia międzywojennego. Torf wykorzystywano jako surowiec eksploatacyjny na potrzeby rynku lokalnego. Złoża choć dość rozległe n powierzchni około 80 ha to były dość płytkie. W 1951 roku zastosowano nowa metodę wydobycia poprzez użycie bagrownicy Schlickeysena, co pozwoliło na zwiększenie wydobycia do 1000 ton rocznie.
   W aspekcie gospodarczym pierwsza połowa lat 50-tych cechowała się intensywnymi próbami przekształcania indywidualnych gospodarstw rolnych w spółdzielnie rolnicze lub produkcyjne, a sam proces nosił dumne miano kolektywizacji. W Polsce decyzję o kolektywizacji rolnictwa podjął KC PPR we wrześniu 1948 roku na podstawie rezolucji Kominformu z czerwca 1948, o rozpoczęciu kolektywizacji we wszystkich państwach komunistycznych[10]. Opór mieszkańców wobec kolektywizacji wzmacniała nie tylko spora wiedza o tym, że kołchozowy system ZSRR był po prostu formą nowoczesnego niewolnictwa. Dobrym przykładem jest wystąpienie z grudnia 1949 roku na posiedzeniu KP PZPR gdzie twierdzono, iż zdarzają się przypadki gorszego traktowania robotników, niż miało to miejsce w majątkach ziemskich. Pośród wymienionych w tym kontekście PGR-ów, wystąpiło również gospodarstwo państwowe Wałycz[11].  

Jedna z dziesiątek grafik propagujących kolektywizację oraz oddawanie plonów - 1951 rok

   Aby zachęcić niepokornych rolników indywidualnych do procesu kolektywizacji stosowano przeróżne metody od represyjnych działań aparatu bezpieczeństwa po zabiegi gospodarczo-ekonomiczne prowadzące do nierentowności indywidualnych producentów rolnych. Szczególnych rozmiarów działania te nabrały w latach 1951-1954, lecz mimo wszystko powstawanie spółdzielni nadal szło opornie. Poza promowaniem spółdzielni państwo nadal mocno wspierało rozwój gospodarstw państwowych. W regionie ten sektor od samego początku tworzyły m.in. zakłady PGR w Wałyczu wspierane przez Gminne Ośrodki Maszynowe odpowiedzialne za mechanizację prac polowych. Biorąc pod uwagę, że gmina Wąbrzeźno-wieś należała raczej do biednych, również funkcjonujące tu gospodarstwa państwowe nie prezentowały poziomu, jaki był od nich oczekiwany.
   Z biegiem lat swoją pozycję w gminie umocnił jednak Zespół Państwowych Gospodarstw Rolnych w Wałyczu, powstały po przekształceniu Zespołu Majątków Państwowych nr 39 i od 1949 roku funkcjonujący pod nazwą PGR. W pierwszej połowie dekady do około lutego 1955 roku szefem zespołu był Hilary Karczewski, po którym stery przejął Zygmunt Kułakowski. Była to ciekawa i zarazem kontrowersyjna postać, która jako swój sukces uważała: w Nielubiu poprawiła się sprawa mobilizacji ludzi do prac, szczególnie kobiet. Wreszcie chodzą do prac w polu. Zygmunt Kułakowski kierował gospodarstwem zaledwie kilka miesięcy, bowiem do listopada 1955 roku a przyczyną odwołania go ze stanowiska było tolerowanie przez długi czas pijaństwa w zakładzie pracy, w którym sam uczestniczył. W zarządzaniu PGR duża rolę odgrywali: starszy agronom Bolesław Tarnowski, zastępca kierownika inż. Smorągiewicz oraz sekretarz KZ PZPR Józef Antczak a później Zygfryd Susnarski.[12] 
   Jesienią 1955 roku Zespół PGR Wałycz miał do obsiania głównie zbożami 2096 ha i około 300 ha rzepakiem na terenie pięciu gmin oraz zatrudniał 491 pracowników, z czego ponad połowę w Wałyczu, Nielubiu i Orzechowie. Hodowla ukierunkowana była na trzodę chlewną oraz bydło. Na gospodarstwa narzucone jednak były zobowiązania odstawy płodów rolnych oraz mleka a nierzadko warunki pogodowe jak np. opad śniegu w maju czy posucha znacznie zmniejszały ich ilość. Wykonywanie narzuconych norm było, zatem mocno utrudnione. Poza tym obowiązkowe dostawy stawały się swego rodzaju spowalniaczem rozwoju i funkcjonowania wsi. Gospodarka rolna w okresie stalinowskim silnie była uzależniona od polityki oraz ideologii komunistycznej. Funkcjonowanie gospodarstw indywidualnych oraz pojęcie własności prywatnej było tłamszone na rzecz szeroko pojętej kolektywizacji, która nie spełniała swoich założeń.

Widok na obecną ulicę Myśliwiecką i czworaki - lata 50-te.

---

[1] Na podstawie CZAJA R. (red.), HISTORIA GMINY WĄBRZEŹNO Tom 2, Wąbrzeźno, 2007 
[2] Na podstawie CZAJA R. (red.), HISTORIA GMINY WĄBRZEŹNO Tom 2, Wąbrzeźno, 2007 
[3] Biegański Zdzisław: Kształt terytorialno-administracyjny regionu kujawsko-pomorskiego w XIX i XX wieku. [w.] Związki Kujaw i Pomorza na przestrzeni wieków. Zbiór studiów pod red. Zdzisława Biegańskiego i Włodzimierza Jastrzębskiego. Prace komisji historii BTN t. XVII: Bydgoszcz 2001 
[4] Na podstawie CZAJA R. (red.), HISTORIA GMINY WĄBRZEŹNO Tom 2, Wąbrzeźno, 2007 
[5] Na podstawie CZAJA R. (red.), HISTORIA GMINY WĄBRZEŹNO Tom 2, Wąbrzeźno, 2007 
[6] Na podstawie CZAJA R. (red.), HISTORIA GMINY WĄBRZEŹNO Tom 2, Wąbrzeźno, 2007 
[7] Ustawa z dnia 25 września 1954 r. o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych. Dz.U. 1954 nr 43 poz. 191 
[8] Na podstawie CZAJA R. (red.), HISTORIA GMINY WĄBRZEŹNO Tom 2, Wąbrzeźno, 2007 
[9] Na podstawie CZAJA R. (red.), HISTORIA GMINY WĄBRZEŹNO Tom 2, Wąbrzeźno, 2007 
[10] https://pl.wikipedia.org/wiki/Kolektywizacja_w_Polsce 
[11] Na podstawie CZAJA R. (red.), HISTORIA GMINY WĄBRZEŹNO Tom 2, Wąbrzeźno, 2007 
[12] Na podstawie CZAJA R. (red.), HISTORIA GMINY WĄBRZEŹNO Tom 2, Wąbrzeźno, 2007